Hôn mê còn gọi quyết chứng. Quyết là đột nhiên hôn mê không tĩnh "bất tĩnh" chân tay lạnh, thông thường thời gian hôn quyết ngắn nhưng nếu phát nặng có thể dẫn đến tử vong. Sau khi tỉnh có thể méo mồm xếch mắt, mất tiếng, đó là đặc điểm chủ yếu khác với trùng phong, trong quá trình hôn quyết rất ít hiện tượng co giật, vì vậy giữa quyết chứng và kinh chứng cũng khác nhau.

Ngoài ra, quyết chứng có thể chân tay lạnh nhưng không nhất thiết là quyết chứng.

Quyết chứng trong lý luận “Nội kinh” nói rất nhiều, phạm vi thảo luận cũng khá rộng, bệnh chứng liên đới cũng nhiều. Căn cứ thực tế lâm sàng có thể chia làm mấy loại: khí quyết, huyết quyết, đàm quyết, thực quyết, thử quyết.

Nguyên nhân bệnh lý:

1) Khí quyết:

Khí quyết phát sinh có thể do hai nguyên nhân: một là do giận dữ hoặc kinh sợ dẫn đến khí cơ rối loạn để lên tim ngực, bế khiếu gây đột nhiên hôn mê. Hai là nguyên khí yếu, gặp lao lực quá độ, hoặc bị thương quá, khí hư hạ hãm, thanh dương không bốc mà đột nhiên hôm quyết. Hai nguyên nhân ấy, cái trước thuộc thực, cái sau thuộc hư.

 2) Huyết quyết:

Huyết quyết phát sinh có hai trường hợp. Một là can dương vốn thịnh, sau cơn giận dữ huyết theo khí đi ngược lên làm tắc thanh khiếu thì hôn mê không biết gì, thuộc thực chứng, sách “Tố vấn sinh khí thông thiên luận” nói rằng: “đó là sau cơn giận hình khí tuyệt mà huyết trào lên trên. Thuộc về hư chứng là sau khi sinh đẻ hoặc ốm mất huyết nhiều dẫn đến khí theo huyết thoát mà sinh ra vựng quyết.

3) Đàm quyết:

Thường thấy ở người béo tốt mà khí nhược, uống rượu nhiều, ăn nhiều chất béo ngọt, tỳ vị tổn thương, vận hoá thất thường dẫn đến tụ thấp sinh đờm, đờm chặn ở trung tiêu, khí có không lợi, ngày càng tích đờm khí cơ càng bị cản trở, khí cơ cản trở càng nhiều , kí dâng lên ống dẫn khí bị tắc, thanh dương bị che mà đột nhiên hôn quyết.

4) Thược quyết:

Ăn uống không điều độ, tích trệ bên trong, không vận chuyển được, trên dưới ngăn cách dẫn đến buồn bực mà hôn quyết. Bệnh này thường thấy ở trẻ con. Người lớn lúc ăn no gặp việc giận dữ thì thực khí chèn nhau cũng dễ xảy ra.

5) Thử quyết:

Thường xảy ra vào mùa nắng, gặp ngày nắng gay gắt hoặc đi đường dài, đột nhiên bị thử tà xâm nhập, ảnh hưởng khí cơ thăng giáng dẫn đến trên dưới trở trệ gây nên hôn quyết.

Các loại bệnh quyết nói trên nguyên nhân tuy khác nhưng bệnh lý thường do khí cơ rối loạn, thăng giáng thất thường gây nên. Khi quá thịnh bốc lên trên đè tắc thanh khiếu, khí hư thiếu thì khí hãm mà không lên, thanh dương không thư giãn, đều gây ra đột nhiên hôn quyết.

Cách điều trị:

Bệnh trạng của chứng quyết là đột nhiên hôn mê không biết gì. Đầu tiên cần phân biệt hư thực để cấp cứu. Thực chứng thì khí đè tức thở, tay chân cứng thẳng, răng nghiến chặt, mạnh thường trầm thực hoặc trầm phục, trước hết dùng XÚC TY TÁN: Tế tân, tạo giác, bán hạ tán nhỏ thổi vào, nếu không được thì dùng TÔ HỢP HƯƠNG HOÀN: Bạch truật, mộc hương, sừng tê giác, phụ tử, chu sa, kha lê lặc, bạch đàn hương, an tức hương, trầm hương, đinh hương, tất bát (rễ lá lốt), dầu tô hợp hương, huân lục hương.

uống với nước ấm hoặc NGọC KHU ĐƠN: Sơn từ cô, tục tuỳ tử, đạo kích, Xạ hương, yêu hoàng (ngưu hoàng), chu sa, ngũ hội tử để khai khiếu. Hư chứng mà hơi thở rất yếu, miệng há, đổ mồ hôi, tay chân lạnh mát, mạch trầm vi tế thì dùng Sâm phụ thang:Nhân sâm, phụ tử. để cứu hồi dương cố thoát. Nếu đổ mồ hôi mà nóng, lưỡi đỏ, mạch tế sác nên dùng SINH MạCH TÁN:  Nhân sâm, mạch môn, ngũ vị, để ích cứu âm. Ngoài ra có thể kết hợp châm cứu để cho tỉnh lại. Trong điều kiện, cho phép có thể kết hợp Đông Tây Y. Sau khi tỉnh lại thì xem nó thuộc một trong các chứng khí, huyết đà, thực, thử mà điều trị.

A - KHÍ QUYẾT:

1) Hôn mê do thực chứng

Bệnh chứng: Người bệnh thân thể khỏe mạnh, do tâm thần bị kích thích đột nhiên hôn mê, cấm khẩu, tay nắm, vùng ngực thở dốc, tay chân, lưỡi nhợt, mạch phục hoặc trầm huyết.

Phân tích: Đột nhiên hôn quyết, bất tỉnh do can khí không thư thái, khí cơ rối loạn, ủng tắc lên màng tim, che lấp thanh khiếu can khí bốc lên, khí cơ bế tắc khí không thông nên cấm khẩu, tay nắm chặt vùng ngực thở dốc. Dương khí bị uất không thoát ra ngoài nên chân tay lạnh. Lúc đầu khí bế trong thì mạch phục, sau khi tỉnh can khí uất trệ thì mạch trầm huyền.

Cách chữa: Thuần khí khai uất.

Bài thuốc: Dùng bài NGŨ MA ẨM Tứ gia giảm gồm có vị: Ô dược, trầm hương, binh lang, chỉ thực, mộc hương.

Dùng trầm hương, ô dược làm chủ dược để thuận khí phá uất. Có thể gia đậu khấu, đàn hương, đinh hương hoắc để khoan hung lý khí. Nếu can dương bốc mạch thấy đầu đau chóng mặt, mặt đỏ có thể gia câu đằng, thạch quyết minh, từ thạch để bình can tiềm dương. Nếu sau khi tỉnh lại hay khóc lóc thì gia viễn chí, phục thần, đan sâm, táo nhân để an thần định chí, nếu đờm khò khè, đờm nhiều khí tắc thì gia đởm tinh, bối mẫu, quất hồng, trúc lịch để lọc thanh đờm trọc.

Khi tam thần bị kích thích thường có khuynh hướng lập lại, lúc thường có thể dùng bài TIÊU DAO TÁN gồm có vị; Sài hồ, bạch truật, bạch thược, đương quy, phục linh, cam thảo, bạc hà, gừng sống. Tác dụng: sơ can lý khí, điều hoà can vị.

2) 1) Hôn mê do hư chứng:

Chủ chứng: người bệnh thân thể hư nhược do kinh sợ hoặc lao lực quá độ, thiếu ngủ, đói rét chóng mặt hôn mê, mặt nhợt, đổ mồ hôi, chân tay lạnh, hơi thở rất yếu, mạch trầm vi.

Phân tích: Nguyên khí vốn hư, đột nhiên khí cơ rối loại trung khí hạ hảm, thanh dương không triển khai được mà chóng mặt hôn mê, mặt nhợt, thở mệt. Dương khí hư không làm ấm nên chân tay lạnh, không chống đỡ bên ngoài nên ra mồ hôi. Mạch trầm vi là biểu hiện chính khí suy yếu. 

Cách chữa: Bổ khí hồi dương.

Bài Thuốc dùng: Tứ vị hồi dương ấm gia giảm gồm có vị: Nhân sâm, phụ tử, bào khương, cam thảo.       

Dùng đẳng sâm bổ khí, phụ tử, bào khung hồi dương, cam thảo hoà trung. Nếu biểu hư ra mồ hôi thì gia hoàng kỳ, bạch truật để ích khí cố biểu, nếu mồ hôi ra không ngừng gia long cốt, mẫu lệ để cố sáp chi bản. Nếu ăn không ngon, ho đờm nhiều, gia Bạch truật, phục linh, trần bì, bán hạ để kiện tỳ hòa đàm. Tim hồi hộp gia thục địa, đương quy, viễn chí, táo nhân để dưỡng huyết an thần. Bệnh này có khi mắc lại, lúc thường có thể dùng Kiện tỳ hoà vị hoàn (tên cũ: Hương sa lục quân tử hoàn) để kiện tỳ ích khí, điều hoà tỳ vị.   

B - Huyết quyết:

1)  Hôn mê do thực chứng:

Chủ chứng: Đột nhiên hôn mê bất tỉnh, răng mím chặt, mặt đỏ, môi tím, lưỡi đỏ, mạch trầm huyền.

Phân tích: Do giận dữ can khí bốc lên, huyết theo khí bốc đè nén vùng tim, thanh khiếu, bị bế mà bị hôn mê, bất tỉnh răng mím chặt, mặt đỏ môi tím, lưỡi, mạch trầm huyền đều do khí nghịch huyết trào. Huyết quyết hôn mê răng mím chặt, chân tay lạnh, mạch trầm huyền, vóc người khoẻ mạnh, thường vì tâm thần xúc động gây nên. Huyết quyết nếu không cấp cứu kịp thời có thể chuyển thành trúng phong. Sau khi tỉnh lại bị tê liệt nửa người, mồm méo xệch, nói ngọng. Khí quyết có đặc điểm sau khi mắc lại có lúc cười khóc thất thường.

Cách chữa: Hoạt huyết thuận khí.

Bài thuốc: Dùng bài Thông ứ tiễn có vi: quy vỹ, hồng hoa, sơn tra hoạt huyết tán ứ, thanh bì, mộc hương, hương phụ thuận khí khai uất. Nếu nóng nảy, tức giận, ngủ ít mộng nhiều gia câu đằng, thạch quyết minh, long đởm thảo, đan bì để bình can giữ dương, thanh can tiết nhiệt. Nếu can dương chưa bình, đầu đau chóng mặt gia cúc hoa, câu kỷ, thục địa, trân châu, mẫu lệ để nuôi âm giữ dương.

2)  Hôn mê do huyết  hư chứng:

Chủ chứng: Đột nhiên hôn mê, sắc mặt trắng nhợt, tay chân run rẩy, tai ù, miệng há, đổ mồ hôi lạnh, hơi thở yếu, lưỡi nhợt, mạch vi tế.

Phân tích: Do mất máu nhiều, huyết hư không dẫn lên được nên đột nhiên chóng mặt hôn mê, mặt trắng nhợt. Khí huyết không đủ, gan không được bồi dưỡng nên chân tay run rẩy. Chính khí không vững nên toát mồ hôi miệng há, hơi thở yếu, lưỡi nhợt, mạch tế sác là mất huyết nhiều, khí huyết hư suy.

Cách chữa: BỔ dưỡng khí huyết.

Bài thuốc: Dùng bài ĐỘC SÂM THANG để cấp cứu, sau đó dùng NHÂN SÂM DƯỠNG VINH THANG. Huyết thoát phải ích khí nên bài này dùng nhân sâm, hoàng kỳ là thuốc chủ, đương quy, thục địa để dương huyết, bạch thược, thục địa để liễm âm, nếu xuất huyết không ngừng, gia tiên hạc thảo, ngó sen, trắc bách diệp để cầm máu. Nếu ra mồ hôi lạnh, thở yếu ớt gia phụ tử, can khương để ôn dương, nếu tim hồi hộp, ít ngủ gia long nhãn, viễn chí, táo nhân để dưỡng tâm an thần. Nếu lưỡi gai đỏ, miệng se gia biển đậu sống, ngọc trúc, sa sâm để dưỡng vị sinh tân.

3. Hôn mê do Đàm quyết:

Chủ chứng: Đột nhiên hôn mê, trong họng có tiếng đờm khò khè hoặc nôn ra đờm rãi. Có khi do đàm trọc uất trệ ở vùng ngực mà không nghe tiếng đờm, lưỡi có rêu trắng, mạch trầm hoạt.

Phân tích: Bình thường vốn bị thấp đờm nhiều đờm, do giận dữ khí bốc, đờm theo khí bốc lên, che lấp thanh khiếu nên hôn mê. Đờm tắc ông dẫn khí thì nghe có tiếng khò khè hoặc nôn ra đờm rãi. Lưỡi trắng, mạch trầm hoạt là đờm trọc bị tắc bên trong.

Cách chữa: Hành khí lợi đờm.

Bài thuốc: Dùng Đạo đàm thang gồm có vị Bán hạ, trần bì, chỉ thực, phục linh, cam thảo, nam tinh là chính. Nam tinh, bán hạ, trần bì, chỉ thực để lợi đờm thuận khí, người bị thấp nhiều bỏ cam thảo gia bạch giới tử, tô tử để hoà đám giáng khí, nếu lưỡi vàng miệng khô là đờm nhiệt bên trong gia chi tử, hoàng cầm, trúc nhự để thanh nhiệt giáng thở.

4. Hôn mê do huyết thực quyết:

Chủ chứng: Ăn uống quá độ mà hôn mê, ngừng thở, bụng đầy, rêu lưỡi dày, mạch hoạt thực.

Phân tích: Ăn uống quá nhiều, thức ăn đầy ách bụng trên, vì khí không xuống, khí bốc lên trên, thanh khiếu đóng kín, nên hôn mê, trọc khí ở vị dâng lên tắc ở vùng ngực, phế khí không thông nên không thở được. Thức ăn bị trệ, khí và thức ăn chống nhau nên bụng đầy trướng. Rêu lưỡi dầy, mạch hoạt thực là do thức ăn không tiêu , trọc khí không xuống gây nên.

Cách chữa: Hoà trung tiêu thực.

Bài thuốc: Lúc hôn mê nếu sau khi ăn chưa lâu, cho uống nước muối nôn ra, dùng bài BẢO HOÀ HOÀN  là chính có vị: Sơn tra, thần khúc lai phúc tử đều tiêu thực, bán hạ, trần bì, phục linh hoà vị hoá thấp. Nếu khí cơ bị tắc, trọc khí dâng lên gia hoắc hương, thương truật, hậu phác, sa nhân để lý khí hoá trọc, nếu bụng đầy đại tiện không thông gia hậu phác, đại hoàng, chỉ thực để tiêu trệ.

5. Hôn mê do huyết  Thử quyết:

Chủ chứng: Bị cảm nắng, hôn mê, mồ hôi nhiều, mặt nhợt, da lạnh, lưỡi đỏ, mạch tế sác, hoặc người nóng mặt đỏ mạch hư huyền mà sác.

Phân tích: Tà của thử nhiệt xâm nhập, thanh khiếu bị đóng nên hôn mê. Thử nhiệt nung nấu bên trong, tân dịch tiết ra ngoài nên toát mồ hôi, nhiệt uất bên ngoài nên người nóng mặt đỏ. Lưỡi đỏ mạch tế sác hoặc hư huyền mà sác đều do thử nhiệt hại âm.   

Cách chữa: Thanh tâm khai khiếu, giải thử ích khí.

Bài thuốc: Lúc bị hôn mê phải gấp thanh tâm khai khiếu. Dùng NGƯU HOÀNG THANH TÂM hoàn gồm có vị: Hoàng liên, hoàng cầm, sơn chi, uất kim, ngưu hoàng, chu sa. TỬ TUYẾT ĐƠN gồm có vị: Hắc tích, lưu thạch cao, hàn thuỷ thạch, từ thạch, linh dương giác, mộc hương, tế giác, trầm hương, đinh hương, thăng ma huyền sâm, cam thảo, mang tiêu ,tiêu thạch, chu sa, xạ hương, hoàng kim.

 uống với nước nguội, châm cứu huyệt nhân trung, thập tuyên, khúc trạch, hợp cốc để thanh tiết tả nhiệt. Sau khi tỉnh nếu ra mồ hôi nhiều tay chân lạnh thì dùng đảng sâm, mạch môn, ngữ vị, phong lan, biển đậu, lá sen.

Nếu người nóng mặt đỏ dùng thạch cao, tri mẫu, cam thảo, đảng sâm, thạch học, ngọc trúc. Trên thực tế lâm sàng thường thấy khí quyết, huyết quyết và thử quyết. Khí quyết có hư và thực, thực chứng là do can khí không thông, khí cơ rối loạn cần dùng phép thuận khí khai uất để chữa. Hư chứng do nguyên khí vốn yếu, nhất thời khí cơ rối loạn nên dùng phép bổ khí hồi dương, huyết quyết cũng có hư và thực, thực chứng do can khí bốc lên, huyết theo khí đi lên nên dùng phép hoạt huyết thuận khí, hư chứng do mất huyết quá nhiều, huyết hư không dâng lên được, cần bổ khí nhiếp huyết, thử quyết thường xảy ra vào mùa hè, cách chữa, cần thanh thử ích khí.