Chứng đau đông y thường gọi chứng tý loại bệnh khí huyết bị bệnh tà cản bế. Thân thể người ta cơ biểu kinh lạc bị phong, hàn thấp, tà xâm nhập khiến khí huyết vận hành không thông, gây nên gân cốt, cơ bắp, khớp xương bị đau, tê dại, co duỗi khó khăn sưng lên gọi chung là “tý”.

Sách nói đầu tiên về bệnh này là Tố Vấn – Tỳ luận, các sách về sau gọi là thấp tý, phong thấp, lịch tiết phong đều thuộc phạm vi tý chứng, y học hiện đại gọi là phong thấp, viêm khớp dạng phong thấp, đau phong v.v...

- Nguyên nhân bệnh lý:

Do da dẻ trống không, vinh vệ không vững, phong hàn thấp tà thừa cơ xâm nhập mà sinh ra tý chứng.

Sách Tố vấn cho rằng: 3 tạp khí phong cùng đến hợp thành bệnh tỳ. Sách loại chứng trị tài càng nói rõ: “Các chứng tỷ, trước tiên do vinh vệ hư, da dẻ không dày, phong, hàn, thấp, thừa xâm nhập, chính khí bị tà cản trở không lưu thông được khí huyết ngưng trệ, lâu trở thành tỳ. Thể chất mỗi người khác nhau, phong hàn thấp tà xâm nhập cũng khác nhau. Nếu phong xâm nhập mạnh là hành tý, nếu hàn xâm nhập mạnh là thống tý, nếu thấp xâm nhập mạnh là chước tý. Người nào dương thịnh, nhiệt náu bên trong bị nhiễm phong hàn thấp tà thì hoá nhiệt gọi là nhiệt tỳ . Nếu hành tý, thống tý đau lâu không khỏi, tà lưu ở kinh lạc, uất mà hoá nhiệt cũng có thể trở thành nhiệt tý.

Bệnh tỳ kéo dài không khỏi, tả bệnh từ ngoài vào sâu, từ kinh lạc vào tạng phủ như Nội kinh gọi là “bệnh lâu không dứt thì chạy vào trong” cho nên bệnh này kéo dài ngoài bị chứng tâm tý ra còn thấy hiện tượng can thận yếu, khiến bệnh tình càng khó chữa.

- Biện pháp điều trị:

Trước đây phân loại tý chứng thường chia ra các loại hành tý, thống tý, chước tý, nhiệt tý, thực ra trong loại phong hàn thấp tý thì bệnh lý của hành tý, thông tý, chước tý đều giống nhau, chứng trạng trên lâm sàng cũng tương tự nên quy vào 2 loại phong hàn thấp tý và phong nhiệt thấp tý. Loại trên cần khu phong, tán hàn, lợi thấp, cần xem phong, hàn, thấp cái nào nặng mà gia giảm. Loại sau cần sơ phong, thanh nhiệt, hoá thấp làm chính. Nếu bệnh kéo dài cần phải song song phù chính và khử tà.

1- Chứng tý do phong hàn thấp tý:

Chủ chứng: chân tay, khớp xương đau nhức, khớp xương bả vai, bắp chân, bàn chân nhức, cử động thì càng đau nhưng không có hiện tượng sưng đỏ, hoặc sợ gió, đau chạy lung tung, hoặc đau từng chỗ mà lạnh, có gì xoa ấm thì giảm, hoặc chân tay nặng nề, lưỡi rêu trắng, nói chung màu lưỡi không biến đổi, mạch khẩn hoặc huyền thường không sác.

Phân tích: Phong hàn thấp tà cản bế gân mạch, khớp xương khí huyết vận hành không thông, không thông thì thống nên chân tay, khớp xương đau. Không tấy đỏ từng chỗ, mạch không sác là tà chưa hoá nhiệt. Nếu phong tà mạnh thì sợ gió và đau chạy lung tung, nếu hàn tà mạnh thì đau dữ, cảm thấy lạnh, gặp ấm thì dễ chịu, nếu thấp tà mạnh thì rêu lưỡi trắng tay chân nặng nề.

Cách chữa: Khử phong tán hàn, lợi thấp.

Bài thuốc: XÚC TÝ THANG

(Y học tâm ngộ):

Khương hoạt                 8g

Độc hoạt                    10g

Quế tâm                      12g

Tần giao                      12g

Đương quy                 12g

Xuyên khung               14g

Cam thảo                      4g

Hải phong đằng           12g

Tang chi                     14g

Nhũ hương                  10g

Mộc hương                   6g

Cách dùng: sắc uống ngày 1 thang.

Tác dụng; khử phong tán hàn, thông kinh lạc...trị đau nhức do phong hàn,

Dùng khương hoạt, độc hoạt, quế chi, tần cứu, hai phong đằng, tang chi sơ phong tán hàn, hoá thấp, thông lạc, thêm đương quy, xuyên khung, mộc hương, nhũ hương hoạt lý khí và chỉ thống. Cam thảo điều hoà các vị thuốc. Bài thuốc chữa chứng phong hàn thấp tý. Nếu phong mạnh dùng nhiều khương hoạt gia phòng phong; hàn mạnh gia chế xuyên ô, tế tân, thấp mạnh gia phòng kỹ, ý dĩ.

Nếu bị bệnh lâu, vinh vệ đều hư, đổ mồ hôi, sợ gió thì gia hoàng kỳ, đẳng sâm, bạch thược, gừng, táo rồi giảm bớt khương hoạt, độc hoạt, tần cửu. Nếu can thận yếu, lưng gối đau, co duỗi khó khăn thì gia đỗ trọng, ngưu tất, tang ký sinh. Nếu khớp xương sưng đau, rêu lưỡi trắng và vàng, tà có hiện tượng hoá nhiệt, cả hàn lẫn nhiệt thì dùng bài quế chi, XÚC TÝ THANG

(Y học tâm ngộ):

Khương hoạt                8g

Độc hoạt                     10g

Quế tâm                      12g

Tần giao                     12g

Đương quy                  12g

Xuyên khung              14g

Cam thảo                     4g

Hải phong đằng           12g

Tang chi                      14g

Nhũ hương                 10g

Mộc hương                  6g

2. Chứng tý do phong thấp nhiệt tý:

Chủ chứng: Khớp xương đau nhức, chỗ đau thấy nóng hoặc sưng đỏ, đau không chạm vào được, gặp lạnh thì dễ chịu, khớp xương cử động được, nhiều chỗ thấy nóng, miệng khát, buồn bực, rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác.

Phân tích: Phong thấp và nhiệt chống nhau, chạy vào khớp khí huyết không lưu thông, nên khớp xương đau nhức, có chỗ thấy nóng, sưng đỏ, đau không sờ được. Đó là tà theo nhiệt hoá cùng ứ lại. Lúc nhiều tà mạnh nên phát sốt miệng khát, buồn bực. Rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác đều là thực chứng.

Cách chữa: Thanh nhiệt giải độc là chính, sợ phong thông lạc là phụ.

Bài thuốc: THẠCH CAO TRI MẪU, QUẾ CHI THANG gia giảm gồm có vị: Tri mẫu, thạch cao, ngạnh mễ, cam thảo, quế chi.

Dùng thạch cao, tri mẫu để thanh nhiệt tà, quế chi sơ phong thông lạc, gia nhân đông đẳng, liên kiều, uy linh tiên, phòng kỷ, hoàng bá, xích thược, đan bì, tang chi để tăng thêm sức thanh nhiệt giải độc, hoạt huyết thông lạc.

Nếu phong thấp nhiệt tý hoả sẽ tổn thương tân dịch biểu hiện khớp xương sưng đỏ, đau như dao đâm, gân mạch co rút, về đêm càng đau, sốt cao khát nước, lưỡi đỏ, mạch huyền sác. Đó là nhiệt độc vào huyết phận, tổn thương gân cốt dùng bài THIệN KIM TÊ GIÁC TÁN gồm có vị:  Tê giác, hoàng liên, thăng ma, sơn chi, nhân trần.  bài này thanh nhiệt giải độc lương huyết ngừng đau, có thể gia sinh địa, mạch môn, huyền sâm để dưỡng âm sinh tân. Nếu tý chứng lâu ngày không khỏi gây nên huyết ứ, đau nhức dai dẳng lưỡi tía, mạch tế sáp đó là triệu chứng huyết ứ, ngoài dùng các bài thuốc trên ra có thể thêm các loại sâu như bọ hung, toàn yết, xuyên sơn giáp, giun đất v.v... có thể dùng bài: Tiểu hoạt lạc đơn gồm có vị: Xuyên ô, thảo ô, địa long, (Con giun đốt to) nam tinh, nhũ hương, một dược.