Khoai mài không đơn giản chỉ là món ăn dân dã quen thuộc của  đồng bào vùng miền núi, còn là vị thuốc quý của y học dân gian được sử dụng rất lâu đời với tên gọi là Hoài sơn. Tên khoa học là Dioscorea.Theo Đông Y Hoài sơn có vị ngọt tính bình vào bốn kinh tỳ vị, phế, thận có tác dụng mạnh bổ tỳ vị, chỉ tả, bổ phế thận, sinh tân chỉ khát, bình suyễn sáp tinh, thường dùng chữa trị các chứng bệnh về tỳ thận hư sinh tả lỵ, khô khát, viêm ruột, tiêu chảy, lỵ mãn tính,  ho đàm, phụ nữ có khí hư bạch đới, người lớn thận hư tiểu tiện nhiều lần, trẻ em ăn kém chận lớn.

 Một số bài thuốc Đông y thường dùng Hoài sơn làm chủ dược như: Bài lục vị hoàn: gồm có vị Thục địa 32 g, Hoài sơn 16 g, Đơn bì 12 g, Sơn thù 16 g, Phục linh 12 g, Trạch tả 12 g bằng cách sắc uống hoặc làm hoàn uống. Chữa thận âm hư, biểu hiện chứng nóng trong, người gầy, đổ mồ hôi trộm, lưng gối yếu mỏi... Đây là bài thuốc được các thầy thuốc đông y  hay sử dụng chữa trị nhiều chứng bệnh do âm huyết hư suy, nhất là  trẻ em gầy gò biếng ăn chậm lớn. Hải Thượng Lãn Ông có viết “Người thầy thuốc mà không biết sử dụng Bài Lục vị, và Bài bát vị làm hai phương điều hoà âm dương, thì việc làm thuốc thiếu mất quá nửa”.

 -Bài Sâm linh bạch truật tán: gồm có vị Đảng sâm 12g, Hoài sơn14g, Bạch truật12g, Phục linh 12g, Bạch biển đậu12g,  Hạt sen 12g, Ý dĩ 12g, Cát cánh 8g, Trần bì 8, Sa nhân 6g, Cam thảo12g,  Đại táo 3 quả  tất cả các vị sắc uống hoặc tán bột, ngày uống 3 lần. Chủ trị tỳ vị hư nhược, ăn uống không tiêu, hoặc bị nôn, hoặc tiêu chảy, hình thể hư luỵ, chân tay vô lực.

  -Bài Sơn dược thang: gồm có vị Hoài sơn 20g, Cát căn 20g, Bạch truật 20g, Hoàng kỳ 20g, Đảng sâm 20, Cam thảo 8g.( sổ tay 140 bai thuốc đông y). Hoặc  Bài Lục vị gia Mạch môn, Hoàng kỳ.  Thiên hoa phấn mỗi vị 14g sắc uống ngày một thang. Đây là hai bài thuốc  thường dùng Chữa tiêu khát “tiểu đương”

  -Bài Sơn dược hoàn: gồm có: Thục địa 32 g, Hoài sơn 16, Phục linh 12 g, Sơn thù 12 g, Xa tiền tử 12 g, Đơn bì 12 g, Phụ tử 4g, Nhục quế, Thổ ty tử 12g, Nhục thung dung, Ngủ vị tử 12g, Thạch học 12g, Long cốt 10g, Cửu thái tử 12g có thể sắc uống ngày một thang hoặc làm hoàn ngày uống 15g nhân 3 lần. Chữa thận suy  hạ nguyên không vững, tiểu đục, đau lưng, chân yếu.

  Có thể nói Hoài sơn vừa là món ăn bổ dưỡng còn là vị thuốc bổ đa dụng có thể phối hợp với nhiều bài thuốc khác để tăng thêm hiệu quả điều trị, tuy nhiên Hoài sơn có tính bổ, thu liễm người có thực tà, thấp nhiệt không dùng nhiều.

Đã đăng SK&ĐS- Số 43 (2010)